Инсоният пайдо бўлгандан буён ўз тараққиётига ғов бўлиб турган турли иллатларга қарши курашиб келади. Шундай иллатлардан бўлган коррупция инсониятнинг ўзи қадар қадимийдир. У фақат шаклу шамойилини янгилаб келяпти холос. Дунё давлатларининг барчасида коррупцияга қарши турли даражада кураш олиб борилаётган бўлсада унга бутунлай барҳам берган биронта ҳам давлат йўқ. Халқаро валюта жамғармасининг маълумотларида эса дунёда коррупция ва порахўрлик натижасида йилига 1,5-2 триллион доллар маблағ ўзлаштирилиб, жаҳон иқтисодиётига жуда катта зарар етказилаётгани айтилмоқда.
Бу иллат ўз- ўзидан пайдо бўлган эмас. Бугунги кунда кўпчилик коррупция деганда фақатгина иш битириш учун пул олди-бердисини назарда тутади. Бунинг сабаби шуки коррупциянинг бу кўриниши жамиятнинг қуйи қатламида кенг тарқалган. Коррупция маиший (фуқаролар билан мансабдор шахслар ва давлат хизматчиларининг кундалик иш фаолиятидаги манфаатлар тўқнашуви), ишбилармонлик (тадбиркорлик субъект (бизнесмен)лари билан ҳокимият вакилларининг муносабатларида учрайдиган) ва юқори ҳокимият органлари коррупцияси (сиёсий ҳукмрон доиралар ҳамда одил судлов тизими фаолиятида кўзга ташланадиган) каби бир қанча турларга бўлинади ва унинг келиб чиқиш сабаблари сифатида тадқиқотчилар тўртта омилни кўрсатадилар.
Биринчиси – иқтисодий сабаблар. Коррупциянинг бу кўриниши ижтимоий ва иқтисодий ҳаётни бевосита маъмурий йўл билан бошқаришга интилган ҳокимият ва бюрократиянинг мавқеи баланд бўлган давлат шароитида ривож топади. Иқтисодий фаолиятга нисбатан ўрнатилган турли хилдаги чеклашлар, амалдорларнинг кенг, назоратдан холи, чекланмаган ёки рухсат бериш, ёки тақиқлаш ваколати коррупцияга замин яратади. Шу билан боғлиқ ҳолда, йирик маблағларга эга бўлган айрим ишбилармонлар ўз даромадларини кўпайтириш мақсадида ва рақобатда алоҳида имтиёзларга эга бўлиш учун ҳукумат амалдорларини пора эвазига сотиб олиб, уларни ўз ихтиёрларига бўйсундиришга интиладилар.
Иккинчиси – ҳуқуқий сабаблар. Коррупциянинг ривожи қонунларнинг сифатига боғлиқ. Мукаммал бўлмаган қонунлар ишламайди ва айрим шахслар уддабуронлик, яъни норматив-ҳуқуқий ҳужжатлардаги назарда тутилмаган ёки тартибга солинмаган, умумий маънода ҳуқуқий бўшлиқни топиб, бундан усталик билан фойдаланадилар.
Учинчиси – институционал сабаблар бўлиб, уларга аввало, давлат бошқаруви тизимидаги нуқсонлар, демократик институтларнинг кучсизлиги, шунинг натижасида, ҳукумат фаолиятининг ёпиқлиги ёки фуқаролик назоратидан холилиги киради.
Тўртинчиси – ижтимоий сабаблар ёки жамиятдаги муҳит, аҳолининг ҳуқуқий билими, маданият даражаси, маънавияти, уюшқоқлиги ва жамоат фаоллиги пастлиги каби омиллардир.
Ўзбекистонда идоралар кесимида олинганда мансабдорларининг коррупция жиноятини содир этишлари бўйича ХТВ, ССВ, ҳокимият тизимлари ҳамда банк сектори етакчилик қилар экан. Қолаверса айнан коррупцияга қарши курашувчи ҳуқуқ-тартибот идораларидаги коррупцион ҳолатлар ҳам бошқалардан кам эмаслиги таъкидланади. Ўзбекистонда таълим, тиббиёт ва банк сектори соҳаларида порахўрлик иллати кенг учраши айтиб ўтилди. Нега ойлик маошлари паст, имтиёзлари деярли йўқ бўлган тизимларда порахўрлик авж олган?- деган савол туғилади. Айнан Ўзбекистонда таълим ва тиббиётда бу иллатнинг авж олиши сабабларидан бири ва асосийси ишсизлик, иш ўринларининг етарли эмаслиги, аҳолининг кичкинагина бўлсада муқим маош ва тайинли иш ўрнига эга бўлиши истаги десак муболаға бўлмайди. Боғбонлик бўладими, фаррошликми ё ўт ёқувчилик нима булса ҳам тайинли ишга кириш истаги кишиларни йиллаб йиққан терганларини қўшқўллаб бировга топширишга ундайди. Айниқса ўрта махсус маълумотли кишилар орасида қандай йўл билан бўлсада ишга жойлашиш истаги кучли ва бу юқоридаги соҳаларда коррупцияни ривожлантирмоқда. Тиббиётда эса инсон саломатлиги омили борки у оловни янада алангалатади. Қолаверса ҳуқуқий саводхонлигимиз билан ҳам мақтана олмаймиз. Негаки қонунан ўзимизники бўлган нарсани ҳуқуқларимизни билмаслигимиз сабабли ўзимиз пул ёки таниш-билишчилик эвазига қўлга киритишга ҳаракат қиламиз.
Статистик маълумотларга кўра ўтган йилда Ўзбекистонда коррупция билан боғлиқ бўлган жиноятларнинг ҳаммаси ҳам оммага очиқланган эмас. Очиқланганлари таҳлили бўйича хулоса қилинганда эса сон жиҳатдан мамлакатимизда кузатилган энг кўп коррупция ҳолати ЙПХ ходимларига тақдим этилган поралардир. Рақамларга қарайдиган бўлсак ўтган йилда энг кам пора миқдори атиги 100 минг сўмни, энг кўп миқдордагиси эса 1,3 млрд. сўмни ташкил қилган.
Коррупция ҳолатларига барҳам бериш борасида турли қарашлар мавжуд. Албатта бундай иллатни таг-томири билан йўқ қиламан деган давлатлар бошқа ривожланган мамлакатларнинг тажрибаларига ҳам таянадилар. Айримлар коррупция ҳолатларига нисбатан жиноий жазоларни кескин кучайтириш тарфдори бўлса баъзилар ўлим жазоси ёки тан жазоси чораларини қўллаш кутилган натижаларни беришини айтадилар. Баъзилар исломий билимларни кучайтириш кифоя деб ўйлайдилар. Киши увол- савобни билса-ю унга амал қилмаса, ўз нафсининг қулига айланса бундан ҳеч қандай натижа чиқмаслиги аниқ.
Айрим ҳудудлар мазкур иллатга қарши кескин чора- тадбирлари билан ажралиб туради. Хусусан Хитойда пора учун бир умрлик қамоқ ёки ўлим жазоси жорий этилган. Маълумотларга кўра, 2003 йилдан бери бу давлатда 10 мингга яқин мансабдор отувга ҳукм қилинган, 120 минг нафари эса узоқ муддатларга қамалган. Айрим ҳолатларда пора билан ушланган амалдорларнинг қўллари чопилган. Бошқа давлатларда ҳам шунга ўхшаган кескин чораларни кузатишимиз мумкин. Буларнинг барчасидан мақсад битта – коррупцияга барҳам бериш.
Мамлакатимизда коррупцияга қарши курашиш борасидаги Ўзбекистон Республикасининг “Коррупцияга қарши курашиш тўғрисида”ги қонуни 2017 йилда 4-январдан бошлаб кучга кирган. Мазкур қонун 6 та боб, 34 та моддадан иборат.
Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексида пора берган, олган ва пора олди-бердисида воситачилик қилган шахсларга нисбатан жазо тайинланган. Унга кўра, пора берган ва олган, пора олди-бердисида воситачилик қилган шахсга нисбатан БҲМнинг 50 бараваридан 100 бараваригача жарима ёки 2 йилдан 5 йилгача озодликни чеклаш ёхуд 5 йилгача озодликдан маҳрум қилиш жазолари белгиланади. Бундан ташқари, пора олган мансабдор шахс лавозимидан ва унга берилган ҳуқуқлардан маҳрум қилинади. Қўшимча қилиш жоизки, пора олган шахсга нисбатан содир этган жиноятидан келиб чиқиб, товламачилик бўйича ҳам айблов қўйилиши мумкин.
Шуни эътироф этиш керакки, коррупция туфайли ботил ҳақ устидан, нопоклик поклик, зулм адолат, хиёнат омонат устидан ғолиб келмоқда. Нима бўлганда ҳам, қайси жамиятда бўлишдан қатъи назар қонун устуворлигининг таъминланиши, коррупцияга қарши қонунларнинг ишлаши, қонунни қўлловчилар, яъни прокуратура, ички ишлар, адлия ва одил судлов тизими вакилларининг адолат тамойилларидан чекинмаслиги коррупцияга барам беришда муҳим омил бўлади. Ўзбекистонда коррупцияга қарши курашишга жуда мураккаб жараён сифатида қараб, катта-катта тадқиқот институтлари, ижтимоий тадқиқот марказлари ишлаши керак. Улар жамият аъзоларининг хатти-ҳаракатларини ҳар томонлама таҳлил қилишлари лозим. Эндигина мансаб пиллапояларидан кўтарилаётган шахс феъл–атворидаги қайси жиҳатларга мойиллик устунлигини ўз вақтида англаш ва керакли тадбирларни кўриш ҳам бу йўлда керакли одим бўлиши мумкин. Жамиятда коррупцияга қарши кураш йўлидаги ҳамма нарса қонунийлик ва илмийликка асосланган бўлиши керак. Нима бўлганда ҳам унутмаслик керакки жиноятга қонунларимизда жазо муқаррар.
Зафар ТОХТАСИНОВ, Андижон вилоят маъмурий суди судьяси
